Η ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1912 - 2012 100 ΧΡΟΝΙΑ

Του Βαγγέλη Κογκάκη

Η 1η Δεκεμβρίου 1913, επέτειος της Ένωσης είναι υποβαθμισμένη.
Λίγοι θυμούνται και λιγότεροι τιμούν σήμερα την επέτειο ολοκλήρωσης
μιας επιδίωξης που εξέφρασε την ψυχή του Κρητικού για αιώνες και
αποτέλεσε το μόνιμο στόχο του για δεκαετίες. Από τη δημιουργία του
πρώτου Ελλαδικού κρατιδίου σε μια γωνιά του βαλκανικού νότου, ενός
κρατιδίου που δεν περιελάμβανε την Κρήτη, ο στόχος όλων των
επαναστάσεων κατά των Τούρκων ήταν πια <<Ένωσις ή θάνατος>>.

Οι σημαίες των επαναστατών αυτό έγραφαν και τα διαδραματιζόμενα στην Ελλάδα είχαν τεράστια επιρροή σε όσα συνέβαιναν στην Κρήτη. Η Κρήτη αποτελούσε πολύτιμη περιοχή ήδη από τον καιρό του Βυζαντίου και αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής αυτοκρατορίας. Γι' αυτό, όταν το 1204 οι Φράγκοι κατέλυσαν το Βυζάντιο, η Κρήτη, αντιστάθηκε και ζήτησε βοήθεια από ελληνικά κράτη που είχαν δημιουργηθεί ώστε να αντιμετωπίσει τους Ενετούς.

Οι Κρητικοί έλαβαν βοήθεια από την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, αργότερα δε, μετά την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας βρίσκονταν σε συνεχή επαφή με την Κωνσταντινούπολη, η οποία όσο
μπορούσε βοηθούσε στους αγώνες κατά των Ενετών. Αποκορύφωμα της αμφίδρομης αυτής σχέσης ήταν η υπεράσπιση της Πόλης και από Κρητικούς εθελοντές το 1453, οι οποίοι έπλευσαν γι' αυτό το λόγο εκεί από την Κρήτη σπάζοντας τον αποκλεισμό των Τούρκων. Συναντούμε και σ' αυτή την
περίπτωση ένα φαινόμενο που θα ξαναβρούμε μερικούς αιώνες αργότερα κατά τον μακεδονικό αγώνα. Οι Κρητικοί, αν και εκτός της εκάστοτε ελληνικής επικράτειας, σπεύδουν και υποστηρίζουν τους άλλους Έλληνες με όποιον τρόπο μπορούν.

Πρόκειται για μια πρακτική αυτονόητη και δεδομένη για την νοοτροπία και τις αξίες της Κρήτης διαχρονικά.

Κρητικοί επί ενετοκρατίας στην Κωνσταντινούπολη, Κρητικοί εθελοντές στη Σάμο, στη Μακεδονία, στην Ήπειρο. Αυτό γίνεται και μέσα στην Κρήτη, όταν ξεσηκώνονταν οι Σφακιανοί το 1770, για την ελευθερία των υπολοίπων κατοίκων του νησιού. Έτσι, το 1821, η Κρήτη δεν μπορούσε παρά να συμμετέχει στο μεγάλο ξεσηκωμό, με σύνθημα <<Ελευθερία ή Θάνατος>>. Γιατί τότε δεν υπήρχε κάποιο κράτος ελληνικό, οπότε όλοι μαζί αυτό που ζητούσαν ήταν η ελευθερία. Αγαθό που, όμως, φάνταζε πλέον ανεπαρκές μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους στις περιοχές του Μωριά, της Ρούμελης και των Κυκλάδων. Γι' αυτό σε όλες τις μετέπειτα εξεγέρσεις, ο στόχος ήταν <<Ένωσις ή Θάνατος>>.

Η ελευθερία μόνη, δίχως την Ένωση δεν αναγνωριζόταν πια σαν στόχος άξιος για να παλέψει ο Κρητικός της Μαδάρας, του Ψηλορείτη και του Γιούχτα που μοιάζει με ξαπλωμένο γίγαντα, τον ίδιο το μαρμαρωμένο Δία! Αυτό το άγριο ορεινό του τόπου δημιουργεί άτομα με πνεύμα ατίθασο και ελεύθερο.

Είναι σύμβολα ζωής, τα κύτταρα των αγέρωχων, επιβλητικών και υπερήφανων ανθρώπων με περίσσια αγάπη, λεβεντιά και περηφάνια για την Κρήτη. Για την Ένωση αγωνίζονταν, γι' αυτήν σκοτώνονταν και μόνο για λόγους τακτικής αποδέχτηκαν κάποια στιγμή τη δημιουργία της Κρητικής
Πολιτείας. Κι όσο αυτή κράτησε, οι Κρητικοί υιοθέτησαν ένα διμέτωπο αγώνα:

Στο εσωτερικό, η με κάθε τρόπο παγίωση της de facto Ένωσης, μέσα από δημοψηφίσματα, παρεμβάσεις στην Ελλαδική Βουλή, συγκρούσεις με τους τοποτηρητές των Δυνάμεων. Εκτός Κρήτης, με την <<εξαγωγή>> της επαναστατικής τους δράσης στα εδάφη εκείνα που διεκδικούσε ο
Ελληνισμός, αλλά και την ανάληψη της ηγεσίας στην ίδια την Ελλάδα, με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Τον ηγέτη της Κρήτης, που έγινε ηγέτης της Ελλάδας για να καταστεί τελικά ηγέτης ολόκληρου του Ελληνισμού, είτε αυτός βρισκόταν στην Παλαιά Ελλάδα είτε στη Μικρά Ασία και άλλες
περιοχές.

Σαν ηγέτης της Κρήτης, ο Βενιζέλος είχε ήδη καθορίσει πολύ συγκεκριμένα το στόχο: <<Πολιτική Ένωσις της Κρήτης εις το μόνον ελεύθερον συνταγματικόν ελληνικόν κράτος>>. Σαν ηγέτης της Ελλάδας, έδωσε την πνοή της Κρήτης και τον επαναστατικό της προσανατολισμό σ' ένα κουρασμένο Παλαιοελλαδικό κράτος. Κέρδισε τους Βαλκανικούς Πολέμους και διπλασίασε την ταπεινωμένη Ελλάδα της Μελούνας. Ως ηγέτης του Ελληνισμού, ο Βενιζέλος υπογράφει τη Συνθήκη των Σεβρών, κορυφαία στιγμή της Εθνικής ολοκλήρωσης, με την οποία δημιουργούνταν η Ελλάδα των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων, και επέβαλε την πολιτική του με τη Μικρασιατική Εκστρατεία μέχρι το Νοέμβριο του 20, οπότε κερδίζει σε ψήφους αλλά χάνει σε έδρες τις εκλογές.

Σ' όλα του αυτά τα βήματα, ο Βενιζέλος δεν ήταν μόνος του. Ούτε μπορούσε άλλωστε μόνος του να τα καταφέρει. Πλαισιωνόταν από Κρητικούς, την ψυχή τους εξέφραζε, κι από αυτούς στηριζόταν. Από κάποιους σαν το Σφακιανό Καραβίτη, τον αδιάφορο στο σχολείο της Ανώπολης για όλα τα μαθήματα εκτός της γεωγραφίας, όπου εντόπιζε στο χάρτη την Κωνσταντινούπολη, τη Μακεδονία, τη Μ. Ασία, τους στόχους του Ελληνισμού και βέβαια της Κρήτης. Από κάποιους σαν τον παπά Λευτέρη Νουφράκη, από τις Αλώνες Ρεθύμνου, που λειτούργησε το 1919 μέσα στην Αγία Σοφία, κάτω από τα εμβρόντητα μάτια των Τούρκων, μέσα σε στιγμές απίστευτης συγκινησιακής φόρτισης. 

Από κάποιους σαν τους πολυάριθμους εθελοντές της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Βορειοηπειρωτικής αυτονομίας, απλούς μαχητές που όταν έδιωξαν τους Τούρκους από την Κρήτη, δεν θεώρησαν ότι έληξε η αποστολή τους αλλά παρατούσαν την οικογένειά τους, τη γη, τα ζώα τους και έτρεχαν να σκοτωθούνε στο Μπιζάνι και στο Σκρά.

Αυτές οι συνθήκες γέννησαν το Βενιζέλο κι αυτή η αποφασιστικότητα και χαλύβδινη θέληση για την Ένωση, δεν μπορούσε να έχει άλλη κατάληξη παρά μόνο την επιτυχία. Η Ένωση υπήρξε <εμμονή>> σε σημείο παροξυσμού για τους Κρητικούς. Κι όμως, σήμερα, η επέτειος υποβαθμίζεται, αν και δεν νομίζω ότι υπάρχει στην Κρητική ιστορία άλλος στόχος ή άλλο γεγονός που να αξίζει μεγαλύτερης σημασίας. Σήμερα, δυστυχώς, την Ένωση λίγοι τη θυμούνται και λιγότεροι τη γιορτάζουν.
  

Οι Κρητικοί μετά την επιστροφή της Κρήτης από την ιδιοκτησία της Αιγύπτου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εξεγείρονταν συνεχώς με εθνικά, κοινωνικά και οικονομικά αιτήματα. Το 1841 ξέσπασε το Κίνημα του Χαιρέτη και το 1858 το Κίνημα του Μαυρογένη, με το οποίο οι Κρήτες
πέτυχαν να κατέχουν ελεύθερα όπλα, να ασκούν τη λατρεία και να γίνεται σεβαστή η θρησκεία τους, ακολούθησε η πρώτη μετά την επανάσταση του 1821 μεγάλη κρίση του Κρητικού Ζητήματος με την επανάσταση του 1866-69, το <<δεύτερο '21>>, όπως ονομάστηκε. Αυτή αποτελεί την κορυφαία
έκφραση του πόθου των Κρητών για ελευθερία και εθνική αποκατάσταση. Το κυρίαρχο σύνθημα <<Ένωσις ή Θάνατος>>, που υποκατέστησε το παλαιό <<Ελευθερία ή Θάνατος>>, εκφράζει εύγλωττα και επιγραμματικά τον εθνικό χαρακτήρα του Κρητικού Ζητήματος, που γρήγορα πήρε μεγάλες διαστάσεις και απασχόλησε σοβαρότατα την ελληνική και την ευρωπαϊκή διπλωματία,
ως σημαντική πτυχή του όλου Ανατολικού Ζητήματος. Οι συνθήκες ήταν δυσμενείς για τους Έλληνες, όχι μόνο από την άποψη των στρατιωτικών προπαρασκευών και της αναλογίας των δυνάμεων των επαναστατών με εκείνες της Τουρκίας, αλλά κυρίως από την άποψη της γενικής πολιτικής κατάστασης στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Τον Ιανουάριο του 1869 τα γεγονότα εξελίχθηκαν ραγδαία. Η ευρωπαϊκή διπλωματία είχε πια οριστικά στραφεί υπέρ της Τουρκίας.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφάσισαν με τη Συνθήκη των Παρισίων (9-20 Ιανουαρίου) να απαγορευθεί στην Ελλάδα ο σχηματισμός εθελοντικών σωμάτων για δράση στα τουρκικά εδάφη (Κρήτη), καθώς και ο εφοδιασμός από τα ελληνικά λιμάνια πλοίων <<προορισμένων να βοηθήσουν υπό οιανδήποτε μορφήν πάσαν απόπειραν εξεγέρσεως εις τας κτήσεις της Α. Μ. του σουλτάνου>>. Η επανάσταση είχε πλέον εκπνεύσει, χωρίς να πραγματοποιηθεί ο πόθος των Κρητών για ελευθερία και εθνική

αποκατάσταση. Οι ανθρώπινες απώλειες και οι υλικές καταστροφές υπήρξαν για την Κρήτη ανυπολόγιστες, αλλά και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας το γόητρο υπέστη ανεπανόρθωτο πλήγμα, καθώς φάνηκε ανίκανη να δαμάσει ένα νησί, παρά τον τρομακτικό όγκο των δυνάμεών της σε άνδρες και οπλισμό.
  

Η επανάσταση του 1877-1878, έφερε την Σύμβαση της Χαλέπας. Σύμφωνα με τη Σύμβαση, η Κρήτη αποχωριζόταν από την λοιπή Οθωμανική Αυτοκρατορία, θα διοικούνταν από τη Γενική Διοίκηση Κρήτης. Τότε ξέσπασε η Επανάσταση του 1897-1898. Η αποστολή ελληνικών στρατευμάτων στο νησί οδήγησε στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 κατά τον οποίο τα οθωμανικά στρατεύματα νίκησαν τα ελληνικά στο Θεσσαλικό μέτωπο, ακολούθησε η συνθηκολόγηση της Ελλάδος και φυσικά απόσυρση οποιασδήποτε βοήθειας ή υποστήριξης προς την Κρήτη.
  

Οι Μεγάλες Δυνάμεις, που πάντοτε ενδιαφέρονταν για την Κρήτη λόγω της στρατηγικής της σημασίας και από καιρό είχαν συγκεντρώσει τους στόλους των γύρω από το νησί, αποφάσισαν με 

τη Συνθήκη του Βερολίνου το 1896 να προχωρήσουν σε οριστική λύση του κρητικού ζητήματος, 

με τη διεθνή κατοχή του νησιού και την ανακήρυξή του σε αυτόνομη Πολιτεία, ενώ στις 21 Ιανουαρίου 1897 ελληνικά στρατεύματα με δύναμη 1.500 αντρών και διοικητή τον υπασπιστή του βασιλιά Τιμολέοντα Bάσσο αποβιβάστηκαν εκεί για να την ελευθερώσουν και να την ενώσουν με 

την Ελλάδα. Οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις όμως παρενέβησαν αποβιβάζοντας κι αυτές δυνάμεις για να σταματήσουν οι εχθροπραξίες. Στις 20 Μαρτίου του ίδιου χρόνου οι Μεγάλες Δυνάμεις χώρισαν το νησί σε διεθνείς τομείς, ενώ τα Χανιά και η γύρω περιοχή της πρωτεύουσας έγιναν πολυεθνικός τομέας. Οι Άγγλοι διοικούσαν το νομό Ηρακλείου, οι Ρώσοι το νόμο Ρεθύμνου, οι Γάλλοι το νομό Λασιθίου και οι Ιταλοί τους νομούς Χανίων
  

Η Κρητική Πολιτεία (1896 - 1913) ήταν το επίσημο όνομα με το οποίο αναγνωρίστηκε η Κρήτη ως αυτόνομο κράτος μετά την κρητική επανάσταση του 1896 και την απόσχισή της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία όπου και τέθηκε υπό την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ρωσίας. Προπαρασκευή της αυτονόμησης της Κρήτης υπήρξε η ιστορική Σύμβαση της Χαλέπας. Η Κρητική Πολιτεία αποτέλεσε το μεταβατικό στάδιο πριν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα το 1913.
  

Ανεξαρτησία της Κρήτης και ένωση με την Ελλάδα
  

Το 1898 σχηματίστηκε Κρητική κυβέρνηση στο νησί με ανώτατο κυβερνήτη τον Πρίγκιπα Γεώργιο, νεότερο γιο του βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιου. Ο στόχος όμως των περισσότερων Κρητικών παρέμεινε η ένωση με την Ελλάδα. Υπήρχαν αρκετές αντιδράσεις κάθε φορά που ο ανώτατος
κυβερνήτης επέβαλλε περιορισμούς στις ανθρώπινες ελευθερίες ή άλλαζε τις μεθόδους διοίκησης.
  

Αυτό το άσβηστο επαναστατικό πνεύμα οδήγησε στην "Επανάσταση του Θερίσου" το 1905. Αρχηγός της επανάστασης ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος είχε πολεμήσει στους τελευταίους αγώνες για την ανεξαρτησία και είχε διοριστεί Υπουργός Δικαιοσύνης από τον Πρίγκιπα Γεώργιο. 

Η επανάσταση δεν κράτησε πολύ, η υποστήριξη όμως στον Βενιζέλο ήταν τόσο ισχυρή ώστε ο Πρίγκιπας Γεώργιος αναγκάστηκε να υποβάλλει παραίτηση.
  

Οι Μεγάλες Δυνάμεις απέσυραν τις στρατιωτικές δυνάμεις τους από την Κρήτη, ο ανώτατος διοικητής αποχώρησε και διενεργήθηκαν εκλογές από τις οποίες νικητής βγήκε ο Βενιζέλος. Όταν ο "Στρατιωτικός Σύνδεσμος" της Αθήνας ήρθε στην εξουσία ζητήθηκε από το Βενιζέλο να γίνει
πρωθυπουργός της Ελλάδας.

  

Η πολυπόθητη ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το 1913, όταν με τη Συνθήκη του Λονδίνου, ο Σουλτάνος Μωχάμετ ΙΙπαραιτήθηκε των δικαιωμάτων του από το νησί. Το Δεκέμβριο η Ελληνική σημαία υψώθηκε στο Κάστρο του Φιρκά στα Χανιά, ενώπιον του Βενιζέλου
και του Βασιλιά Κωνσταντίνου. Η Κρήτη πλέον ήταν ένα με την υπόλοιπη Ελλάδα.

Ο Βαγγέλης Κογκάκης είναι δάσκαλος, συνταξιούχος